رمز گشایی بحران انرژی در ایران
به گزارش فی بگیر، سال هاست که ایران با مبحث ناترازی مواجه می باشد و این مساله مدت هاست که به مساله ای نه فقط اقتصادی بلکه سیاسی بدل شده است.
به گزارش فی بگیر به نقل از مهر در قلب خاورمیانه و در زمینی پهناور، سرزمینی قرار دارد که منابع انرژی به آن برکت داده است. کشوری که دارای بزرگترین ذخایر هیدروکربنی جهان است اما بیشترین کلمه ای که مردمان آن سالیان سال است که در محافل و اخبار خود می بینند و می شنوند ناترازی انواع حامل های انرژی است. کشوری به نام ایران که در بین منابع بی انتهای انرژی هر روز شاهد افزایش روزافزون شکاف عرضه و تقاضا است.
به طورکلی زمانیکه ما قصد بررسی کسری در هر بخشی از اقتصاد را داریم با دو سمت عرضه و تقاضا مواجه خواهیم بود. هنگامی که مردم و برخی کارشناسان تولید کمتر از ظرفیت را علت کسری می دانند، برخی دیگر هم اعتقاد دارند مهم ترین علت ناترازی در قسمت حامل ها انرژی مصرف بی رویه مصرف کنندگان به ویژه مصرف کنندگان داخلی است. نکته قابل ذکر اینست که هیچ کدام از طرفین اشتباه نمی گویند اما حقیقت هم تنها در دستان یک گروه نیست. در ادامه به این مورد خواهیم پرداخت که در هر بخش چه ضعف ها و کم و کاستیهایی سبب عدم توازن دو طرف بازار شده و صدمه های وارده به سبب کسری به صنایع و اشخاص چه بوده است. طبق آمار رسمی اداره آمار جهانی مصرف سرانه انرژی ۱ طی ۲۰ سال قبل رشد حدود ۶۲ درصدی را داشته در صورتیکه رشد تولید شکاف بالایی را با این ارقام به وجود می آورد. برخی آمارهای رسمی از ناترازی حامل های انرژی بیان می کنند که میزان ناترازی برق در پیک چیزی بین ۱۲ تا ۱۵ مگاوات است ۲ که پیشبینی می شود طی ده سال آینده به ۴۰ مگاوات افزایش یابد همینطور ناترازی گاز در پیک نزدیک به ۳۰ درصد مصرف کل است. ناترازی بنزین یکی دیگر از کسری های مهم محسوب می شود. همه آمارها خبر از کسری هایی بزرگ و صدمه زا می دهند. اما وضعیت چقدر وخیم است؟ مقصر کیست؟ چاره چیست؟ شریان اصلی صدمه در دست کدام نهاد است؟ این ها پرسش هایی است که در ادامه این نوشتار تلاش در پاسخگویی به آن داریم.
ناترازی در صنعت برق
بحث خاموشی های منظم برق برای رفع کسری فراوان آن برای نخستین بار در فصل پاییز انجام شد. این در حالیست که تولید برق در ایران نسبت به همسایه هم جمعیت خود یعنی ترکیه هم بالاتر است. از طرفی اگر از سمت تقاضا به ماجرا نگاهی بیندازیم، خواهیم دید که طی تابستان گذشته رکورد پیک مصرف ۳۰ مرتبه شکسته شده است. در صورتیکه برخلاف بعضی از آمارها تابستان سال جاری نسبت به سالهای قبل چندان گرم تر نبوده و ما در خلال سالهای گذشته تابستان هایی گرم تر از سال ۱۴۰۳ هم داشته ایم ۳. از طرفی سرانه مصرف انرژی در کشور ما حدود ۱.۸ برابر سرانه جهانی است.
عرضه و تقاضا در صنعت برق
طبق گزارش سازمان بین المللی انرژی، در پیک مصرف، بیشترین فشار نسبت به ظرفیت اسمی نیروگاه ها به تأسیسات و نیروگاه های ایران ۴ وارد می شود. طی چندسال گذشته صنایع با خاموشی های مکرری مواجه بودند که منجر به توقف بخش های تولیدی حتی برای چندین روز، صدمه به تأسیسات و در نهایت زیان دهی صنایع شده است. یکی از معضلات مهم در حوزه برق این مورد است که ما با کالایی مواجه هستیم که عملا فرایند تأمین آن بشدت سرمایه و هزینه بر بوده و عرضه و تقاضای آن حدوداً در یک لحظه صورت می گیرد. همینطور در صورتیکه متوسط رشد تولید عددی تقریبا ثابت است رشد مصرف با نرخ فزاینده ای درحال افزایش می باشد. همینطور مصرف سرانه انرژی در ایران بسیار بالا بوده و مشترکین خانگی سهم زیادی از مصرف را به عهده دارند. همینطور طی سالهای قبل بخش زیادی از برق مصرفی صرف مزارع غیرقانونی ارزهای دیجیتالی شده است. در قسمت عرضه برق هم به استثنای حوزه تولید برق، حدود ۱۴ درصد از برق تولیدی در خلال مسیر انتقال به شبکه اتلاف می شود.
بحران ناترازی گاز
در کشورهای درحال توسعه یکی از مهم ترین عوامل برای رشد اقتصادی انرژی است. از طرفی یکی از مهم ترین نکات در ادبیات توسعه، عدم وابستگی و زیرساخت اساسی به یکدیگر بیشتر از ۲۵ درصد است. در صورتیکه در ایران صنعت برق بیشتر از ۷۰ درصد به صنعت گاز متصل است ۶. گاز اما بیشتر از یک حامل انرژی برای مصارف صنعتی و خانگی یک کالای استراتژیک شمرده می شود. حدود ۸۵ درصد نیروگاه ها در ایران حرارتی بوده و با گاز کار می کنند و به صورت عمده صنایع مهمی نظیر فولاد، سیمان، پتروشیمی ها و شهرک های صنعتی بزرگ به واسطه وجود گاز قابلیت فعالیت را دارند.
این در صورتی است که طی ۱۱ سال گذشته رشد تولید گاز ۳.۸ درصد بوده است اما میانگین رشد مصرف ۴.۸ درصد است که این یعنی هر ساله حدود ۱ درصد شکاف بین عرضه و تقاضا در این صنعت ایجاد می شود بطوریکه طبق اظهارات وزیر نفت در زمستان سال ۱۴۰۴ بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب ناترازی گاز خواهیم داشت.
عرضه و تقاضا در صنعت گاز
ایران پس از روسیه دومین دارنده ذخایر گازی و سومین تولید کننده گاز در جهان است. ۷۰ درصد گاز تولیدی از سمت پالایشگاه پارس جنوبی می آید که حدود ۵۰ درصد انرژی در ایران را تأمین می کند. در قسمت تقاضای گاز حدود ۴۵ درصد صرف مصارف خانگی و صنایع غیر عمده، ۳۰ درصد صرف پتروشیمی و صنایع عمده و در نهایت ۲۵ درصد گاز مصرفی در نیروگاه های برق است. گاز به جز استفاده در انواع کارهای تولیدی و صنعتی بعنوان یک فشارافزا در سکوهای نفتی استفاده می شود تا مانع از هدر رفت نفت شود.
برخلاف آمارهای بیان شده در بعضی از منابع و خبرگزاری ها بر مبنای مصرف ۷۰ درصدی در پیک توسط بخش خانگی این عدد جمع مصارف خانگی، صنایع غیر عمده و تجاری بود و در پیک مصرف ۴ ماه سرد سال به ۴۵ درصد رسیده و به طور متوسط سهم بخش خانگی حدود یک سوم است که باآنکه همانند آمار عدد اغراق آمیزی نیست اما همچنان سهم قابل توجهی در دنیا شمرده می شود. از سوی دیگر در سال ۱۴۰۱ ما ۹۳۶ میلیون متر مکعب تولید گاز غنی داشته ایم که حدود ۸۷۰ میلیون متر مکعب آن تحویل پالایشگاه های گازی داده شده است مابه تفاوت این مقدار هدر رفت گاز در فرآیند تولیدی است که می تواند حدود ۲۰ درصد ناترازی گاز را جبران کند.
تولید و عرضه بنزین
ایران سالیان سال است که با وجود منابع نفت، واردکننده یکی از فراورده های اساسی آن یعنی بنزین است.
بجز سالهای ۹۸و۹۹و ۱۴۰۰ که به سبب بعضی از سیاستهای دولت و شیوع کووید ایران به یکی از صادرکنندگان بنزین تبدیل گشته بود، در باقی سال ها واردکننده این فرآورده نفتی بوده است.
در حالی که طی سه سال گذشته مصرف سوخت حدود ۴۰ درصد بالا رفته ۷، سبد سوخت حمل و نقل سبک تا ۸۵ درصد وابسته به بنزین است که است خود دلیلی بر اهمیت این کالا در سیستم حمل و نقل ایران می باشد.
مصرف سرانه بنزین در ایران در حالی بالاست که خودرو های ایرانی حدود ۳۰ درصد مصرف سوخت بالاتری را از میانگین جهانی دارند اما این عدد به تنهایی نمی تواند شکاف عمیق بین توان تولید ۱۲۰ میلیون لیتری بنزین با مصرف ۱۲۴ میلیون لیتری را توجیه کند. به صورت مخصوص عقب مانده ترین بخش در ایران، به حمل و نقل اختصاص دارد و با این وجود بخش بسیار کمی از بودجه کشور صرف سرمایه گذاری در حمل و نقل می شود.
آسیب شناسی بخش انرژی
سال هاست که ایران با مبحث ناترازی مواجه می باشد و این مساله مدت هاست که به مساله ای نه فقط اقتصادی بلکه سیاسی بدل شده است. در صورتیکه طی سالهای قبل قدرت خرید کالاهای ضروری توسط مردم حدوداً نصف شده است باتوجه به ثابت ماندن قیمت انرژی، قدرت خرید حامل های انرژی چندین برابر شده است. قیمت بعنوان اصل ترین ساز و کار برای تنظیم بازارها، عملا در بازار انرژی به سبب قیمت گذاری دستوری نهادهای مربوطه قابلیت تاثیر گذاری خویش را از دست داده است. تورمی که در قسمت انرژی و قیمت گذاری آن لحاظ نشده به بازار کالاهای دیگر سرایت کرده و تورم را وارد دیگر بخش های اقتصاد می کند.
عده ای امکان دارد این مورد را مطرح کنند که انرژی بعنوان یکی از اساسی ترین کالاها نباید هزینه بالایی داشته باشد چونکه از دهک های پایین تا بالای جامعه به آن نیازمند بوده و نمی توانند از مصرف آن صرف نظر کنند. این مورد درست است که انرژی بعنوان یک کالای ضروری شناخته می شود اما باید این مورد را درنظر گرفت که استفاده هرچه بیشتر انرژی مستلزم داشتن امکانات سرمایه ای بیشتری هم هست آمارها نشان می دهند که دهک اول جامعه ۱۷۵۰ درصد بیشتر از دهک دهم جامعه از یارانه های انرژی بهره مند می شوند ۸ که این خود دلیلی بر اهمیت اصلاح قیمت و سیاستهای قیمتی است.
نقش قیمت گذاری در مصرف حامل های انرژی
در حالی که یکی از راهکارهای پیشنهادی توسط کارشناسان فرهنگ سازی مصرف است نمی توان این مورد را نادیده گرفت که انگیزه ای برای ایجاد فرهنگ صرفه جویی و عمل به آن وجود ندارد. در صورتیکه راندمان بخاری های داخلی چیزی در حدود ۳۵ درصد است، عمده بخاری ها در دنیا راندمانی حدود ۸۰ درصد دارند از طرفی کولرهای گازی که در ایران بسیار پرطرفدار هستند، مصرف حدود ۲ برابری نسبت به کولرهای آبی دارد در سمت دیگر هم ۳۱ درصد خودرو های شخصی و ۴۸ درصد تاکسی ها گرفتار فرسودگی هستند اما از لحاظ مقیاس عددی صرفه ای برای مصرف کننده وجود ندارد تا از کالاهایی با تکنولوژی بالاتر بهره گیرند تا کمتر گرفتار هدر رفت منابع شود.
همچنین انرژی های ارزانی که قابلیت تجارت داشته باشند، قاچاق را تا سطح وسیعی گسترش داده و مانع از استفاده درست منابع در داخل کشور می شوند همانطور که در ایران اعداد و ارقام نشان می دهند مصرف سرانه حامل های انرژی در استانهای مرزی بالاتر از دیگر نقاط است که خود می تواند اثباتی برای این گزاره باشد. کما این که بعضی از انرژی های ارزان که قابلیت تجارت ندارند (مانند برق) در کارهای دیگری مثل مزارع غیر قانونی ارزهای دیجیتال استفاده شده و یکی از عاملهای مهم کسری برق می شوند.
از طرفی قیمت گذاری دستوری سبب رانت در صنایع انرژی بر هم می شود. زمانیکه انرژی ارزان است، صنایع برای حفظ و رشد حاشیه سود خود نیازی برای تغییر زیر ساخت ها و بهبود تکنولوژی احساس نمی کنند. همین عامل سبب می شود که روز به روز مستهلک تر و غیر بهره ور تر شوند.
کلید قفل ناترازی انرژی
بحران ناترازی انرژی در سالهای اخیر به معضلی جدی تبدیل گشته و به شکل تصاعدی هم رو به وخیم تر شدن در حرکت است. بزرگترین مشکل در سیاستگذاری این بخش اینست که عموماً سیاست گذاران میان چاره تدریجی و تکاملی چاره حفظ وضع موجود و مقطعی را برگزیده ایم و همین است که سال به سال به ناترازی ها در تمامی بخش های اقتصادی افزوده شده و وضعیت رفاه اجتماعی هم رو به وخیم تر شدن می رود.
مهم ترین نکته اینست که بدانیم سیاست انرژی باید راهکاری چندجانبه باشد. راهکاری که بدون اصلاح قیمت انرژی کارآمدی نخواهد داشت و تنها با اصلاح آن هم مشکلی را حل نمی نماید. ما باید بدانیم که گران سازی بنزین و حفظ آن روی یک قیمت ثابت شوک درمانی است که صرفا برای حفظ وضعیت موجود به انجام می رسد نه برای بهبود آن.
نرخ حامل های انرژی باید بسمت قیمت واقعی خود، که حاصل عرضه و تقاضا بازار است، حرکت نماید. با توجه به این که هم اکنون امکان دارد جامعه توان پذیرش افزایش چندین درصدی را نداشته باشد بهتر است این سیاست تدریجی آغاز به کار کرده و در ابتدا مشترکین پر مصرف، که عموماً از دهک های بالایی جامعه هستند، مازاد مصرف خویش را به قیمت های صادراتی و جهانی بپردازند و در ادامه طی چندین سال حامل های انرژی برای عموم جامعه بسمت قیمت واقعی برسد. دولت باید با عایدی حاصل از افزایش قیمت انرژی به توسعه زیر ساخت ها و تجهیزات کم مصرف تر پرداخته و در صورت نیاز راه را برای صادرات هرچه بیشتر تجهیزات مصرفی باکیفیت تر با راندمان بالاتر فراهم آورد.
۱۳۵۷
۱۴۰۲
رشد
ظرفیت نیروگاهی(GW)
جهان
۲۰۰۰
۹۰۰۰
۴.۵ برابر
ایران
۷
۹۳
۱۳ برابر
تولید برق(TWH)
جهان
۸۶۰۰
۲۹۰۰۰
۳.۴ برابر
ایران
۱۷.۴
۳۸۶
۲۲ برابر
ایران با وجود آن که یکی از بهترین کشورها برای بهره برداری از انرژی های تجدید پذیر به ویژه انرژی خورشیدی است اما تنها ۱ درصد از تولید انرژی در ایران در ارتباط با این منبع انرژی است. در نتیجه نهادهای مربوطه باید به توسعه زیر ساخت های انرژی های تجدید پذیر بپردازند و زمینه را برای ورود بخش خصوصی و جذب سرمایه گذاری خارجی در این زمینه فراهم آورند. کما این که به سبب شرایط اقلیمی مناسب در ایران در صورت تضمین خرید برق تولیدی نیروگاه های خورشیدی به قیمتی معقول سرمایه ی زیادی می تواند جذب این حوزه شود. برای فرهنگ سازی مصرف در حوزه انرژی هم دولت می تواند طرح های تشویقی ای برای شرکت هایی تعریف کند که می توانند با راهکارهای خلاقانه خود سبب کاهش مصرف منابع انرژی توسط خانوار و حتی صنایع شوند.
یادداشت از زهرا برزگر پژوهشگر حوزه انرژی
منبع: feebegir.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب